Het leek op een angstvallige terugslag naar 1966, het jaar dat in Oeganda de democratie werd uitgeluid en de tirannie een aanvang nam. Het Oegandese leger omsingelde vorige week het parlement in Kampala, om een debat te beïnvloeden of de al 31 jaar lang regerende president Museveni nog langer mag aanblijven. De laatste keer dat op zo’n onbeschaamde wijze de volksvertegenwoordigers werden geïntimideerd, was in 1966 toen premier Milton Obote het leger onder leiding van Idi Amin naar het parlement stuurde om de aanname van een nieuwe grondwet af te dwingen. Begin deze week braken er op twee achtereenvolgende dagen schermutselingen uit in het parlement, waarbij stoelen en tafels door de lucht vlogen.
In Kenia verklaarde begin september de Hoge Raad voor het eerst in de Afrikaanse geschiedenis een verkiezingsuitslag ongeldig. Wijdverspreid werd dit opmerkelijke besluit als een zege gezien voor de democratie in Afrika, omdat de gerechtelijke macht zich onafhankelijk opstelde van de politici. Maar sindsdien doet een deel van de Keniaanse politieke klasse er alles aan om de gerechtelijke macht te ondermijnen. “We rekenen met ze af als we weer aan de macht zijn”, fulmineerde president Kenyatta over de rechters van de Hoge Raad, die hij “boeven” noemde. En ook door de oppositie wordt compromisloze taal gebezigd. Raila Odinga noemde de president “een dwaas”. Zo dreigt Kenia terug te vallen naar de chaos die volgde op de verkiezingen eind 2007. “Kenia staat op de rand van de afgrond”, schreef de Star donderdag in een speciaal hoofdartikel.
Het ziet er niet goed uit voor de democratie in Afrika. Of misschien is het beter om met andere voorbeelden te beginnen die een rooskleuriger beeld geven. In het West-Afrikaanse Togo demonstreren al dagenlang honderdduizenden betogers om de vijftig jaar oude familiedynastie van president Fauri Gnassingbé tot aftreden te dwingen. Ze streven naar een volksopstand, net als in 2014 in Burkina Faso. In Ghana verloor vorig jaar een zittende president verkiezingen, een unicum. Ook in Nigeria vond in 2015 voor het eerst een democratische machtsoverdracht plaats. In Gambia moest onder druk van landen in de regio de dictator Yaya Jammeh begin dit jaar het veld ruimen. Vooral in West-Afrika tekent zich na decennia ’s van militair bestuur een positieve democratische trend af.
Tegen het einde van de Koude oorlog begin jaren negentig waren de Afrikanen de eenheidsworst van de eenpartijstaat beu. Eerst in Franstalig Afrika, in Benin in 1989, en toen in 1990 in het Engelstalige gedeelte, in Zambia, leidden politieke revoltes tot de invoering van het pluralisme. Afrika is de afgelopen kwart eeuw stukken vrijer geworden. Angstige blikken over de schouders bij gesprekken in de bar zijn minder nodig, media onthullen schandalen en parlementsleden leggen presidenten en ministers het vuur aan de schenen. Hoewel de economische vooruitgang nog weinig positieve weerslag heeft gehad op het gehalte van de politieke klasse, is Afrika moderner en mondiger.
Het gaat natuurlijk niet om de kwantiteit maar de kwaliteit. Groeiend arrogant gedrag van de kliek rond de president maakte van Oeganda een schijndemocratie en in Tanzania en Zambia sturen gelijksoortige autocratische leiders hun landen in eenzelfde richting, met meer treiterijen van de oppositie en het toenemend muilkorven van de pers en burgergroepen. In Congo trekt president Kabila zijn land de afgrond in door gewoonweg geen verkiezingen meer te houden. Volgens de Amerikaanse denktank Freedom House is het niveau van burgervrijheden wereldwijd de afgelopen tien jaar gedaald. De helft van de landen met de grootste terugloop is Afrikaans.
Een hardnekkig probleem van Afrika is dat als het machtsspel niet is gebaseerd op issues maar op stamafkomst. Dan piest de verliezer naast de pot, dan gaat de winnaar er altijd met de hele buit vandoor
Sociale ongelijkheid
Nic Cheeseman is professor in de democratie aan de Universiteit van Birmingham. In een essay in de Keniaanse krant de EastAfrican wijst hij op de politieke buitensluiting in Afrika. “In vele staten gaat politieke uitsluiting gepaard met economische ongelijkheid”, schrijft hij. Die ongelijkheid groeit en “er bestaan geen aanwijzingen dat democratieën wat dit betreft het beter doen dan autocratische systemen. In tegendeel, een van de meest intrigerende paradoxen van de Afrikaanse democratie is dat de landen met de meest stabiele democratieën het hoogste niveau van ongelijkheid in de wereld hebben”. Cheeseman noemt Botswana, Namibië en Zuid Afrika, de meest stabiele democratiën met het hoogste niveau van ongelijkheid.
Democratie leidt dus niet noodzakelijkwijs tot economische en sociale ontwikkelingen voor iedereen. En daar ligt het gevaar. De autocratische regimes in Rwanda en Ethiopië gebruiken dit als argument om altijd weer de teugels strakker aan te trekken. Als democratie het terrein blijft van de nog kleine middenklasse en arrogante bovenklasse, als het geen einde maakt aan schrijnend onrecht, dan verliest ze haar geloofwaardigheid.
In 2007 versloeg ik vervalste verkiezingen in Nigeria, iedereen kon zien hoe stembussen met voor ingevulde stembiljetten werden volgepropt. Bij straatinterviews bleek me dat het de gewone man weinig meer kon schelen. “Dat gaat ons toch niet aan, dat is voor de politici”, luidde de apathische reactie.
In Kenia daarentegen heeft iedereen een mening over het besluit van de Hoge rechters om de verkiezingen ongeldig te verklaren wegens organisatorische onrechtmatigheden. De aanhanger van de oppositieleider Raila Odinga legt het uit als een overwinning van de oppositie, de supporter van president Kenyatta als een staatsgreep tegen de regering. Geen van die twee meningen snijdt hout. Maar Kenianen zijn zo politiek oververhit geraakt door de democratie, met de passie van een voetbalwedstrijd, dat ze iedere dag verder uiteendrijven. Dat is een heel hoge prijs voor landen die nog bezig zijn met hun natievorming.
