Het is goedkoper een rechter om te kopen dan een advocaat in te huren. Die spreuk doet al sinds de Keniaanse onafhankelijkheid in 1963 opgeld, maar daar komt langzamerhand verandering in. Rechters proberen Afrika te redden van wetteloosheid en van hebzuchtige politici. In Kenia, Malawi, Zambia en Zuid-Afrika hebben rechters zich de afgelopen tijd moedig opgesteld door vonnissen te vellen die tegen de wensen van politici ingingen.
„De nijpendste kwestie van Afrika is of de rechterlijke macht de tempel van rechtvaardigheid gaat worden”, zegt Willy Mutunga (74), voormalig opperrechter in Kenia. Hij is lid van het in 2015 in Nederland opgerichte Justice Leadership, een groep van voormalige ministers van Justitie en opperrechters. Ook is hij actief als verkiezingswaarnemer in verscheidene Afrikaanse landen. „Rechters moeten hun neutraliteit opgeven als de grondwet wordt geschonden en er grote onrechtvaardigheden bestaan.”
Vroeger was rechterlijke onafhankelijkheid in Afrika een zeldzaamheid: de regering domineerde en controleerde de rechterlijke macht. Om de democratie en de rechtsstaat te verankeren, laten rechters nu steeds vaker hun tanden zien.
Het afgelopen jaar trok bijvoorbeeld in Zuid-Afrika het besluit van het Constitutionele Hof om ex-president Jacob Zuma achter de tralies te zetten wegens minachting van de rechtspraak de aandacht. Het jaar ervoor was Malawi in het nieuws, waar een rechtbank de verkiezingen ongeldig verklaarde wegens fraude, een unicum daar sinds de onafhankelijkheid in 1964.
Dat was al eerder gebeurd in Kenia, waar in 2017 opperrechter David Maraga gebood de verkiezingen over te doen. President Uhuru Kenyatta was zo woedend daarover dat hij de rechters bestempelde als „oplichters”. Magara beschuldigde daarop de president ervan de rechtsorde te ondermijnen en zwoer bereid te zijn „om de ultieme prijs te betalen om de grondwet en de rechtsstaat te beschermen”.
In het huidige Kenia woedt opnieuw een taaie strijd tussen de rechterlijke macht en de regering, de president voorop. Zo weigerde president Kenyatta eerder dit jaar een aan hem voorgedragen groep nieuwe rechters te benoemen. Er komen volgend jaar verkiezingen aan, die zoals gebruikelijk in Kenia gepaard zullen gaan met fraude en geweld. Rechters zullen dan hun oordeel over het verloop van de stembusgang moeten vellen. Kenyatta’s tegenstanders vermoeden dat hij daarom zal proberen zoveel mogelijk bevriende rechters te benoemen.
Steekpenningen
De grootste confrontatie tussen de rechtsstaat en de Keniaanse president vond dit jaar plaats in mei, toen vijf rechters van het Hooggerechtshof een door de regering gesteund plan voor een amendement van de grondwet blokkeerden. Met het wetsvoorstel voor de grondwetswijziging, algemeen bekend als het Building Bridges Initiative , zouden verscheidene politieke patronagegroepen rond Kenyatta en zijn voormalige tegenstander Raila Odinga elkaar verzekeren van machtsposities. Om de oppositie mee te krijgen zou het aantal parlementszetels worden uitgebreid. Ook zou er een premierspost worden gecreëerd, die zou gaan naar Kenyatta, zo werd gespeculeerd, die niet opnieuw tot president gekozen kan worden. Zittende parlementsleden hadden al ruim duizend euro aan steekpenningen gekregen om het voorstel te steunen.
De rechters staken hier een stokje voor. Ze noemden het voorstel „onwettig” en stopten zo „een sluipende staatsgreep door een kleptocratie die probeerde aan de macht te blijven”, zei activist Okiya Omtatah, die naar de rechter was gestapt, tegen het BBC-programma Focus on Africa .
Na driekwart eeuw kolonialisme en bijna evenveel jaren als onafhankelijke staten worstelt Afrika nog altijd met de opbouw van sterke en democratische naties. In het dagelijks leven bepaalden van oudsher leeftijd en afkomst de omgangsvormen in de clans, de familie en de stam, en was respect van het allerhoogste belang. Die langjarige tradities wogen zwaarder dan de liberale systemen die de kolonialen bij hun vertrek achterlieten.
De onafhankelijkheid die veel Afrikaanse staten in de jaren zestig verkregen bleek helemaal niet zo’n beslissend moment als gehoopt. Die verwachting lag besloten in de uitspraak van Ghana’s eerste president Kwame Nkrumah eind jaren 50: Seek ye first the political kingdom, and all things shall be added unto you. (Zoek eerst het politieke koninkrijk en al het andere zal u erbij gegeven worden). Maar Nkrumah kreeg ongelijk: de postkoloniale regimes verschilden in gewoontes en denkwijzen helemaal niet zo van hun koloniale voorgangers. Na de onafhankelijkheid hadden de Afrikaanse staten de bestuursvormen van de witte heersers overgenomen, inclusief symbolen als Britse pruiken en toga’s en Franse cavalerietenues. Wat ontbrak waren de essentiële ingrediënten voor een stabiele democratie: een sterke overheid, een geschoolde bevolking, een middenklasse, een vrije pers, een onafhankelijke rechterlijke macht en democratische partijen.
Een golf van protesten in Zambia, Benin en vele andere Afrikaanse staten zorgde begin jaren negentig voor de introductie van de meerpartijendemocratie. Maar dit bracht evenmin soelaas. „Verkiezingen leiden nooit tot verandering, ze zijn nooit vrij, eerlijk en vreedzaam”, zegt Mutunga. „Verkiezingen draaien altijd om geld, om degenen die de miljoenen hebben om rechters en mensen om te kopen.”
Etnisch verkiezingsgeweld bracht eind 2007, begin 2008 het altijd om zijn stabiliteit geprezen Kenia aan de rand van de afgrond. Er vielen toen meer dan duizend doden. In de nasleep van deze donkere episode werd de internationaal gelauwerde Mutunga aangesteld om het gerechtelijke apparaat te reorganiseren. In 2011 werd hij voorzitter van het Hooggerechtshof. Na zijn benoeming begonnen de hoofden van de corrupte rechters te rollen. Hij was wars van de pracht en praal die Afrikaanse leiders doorgaans toevalt; in de volksmond heette hij de Robin Hood van de Keniaanse rechtspraak. In 2016 trad hij af en droeg hij de mantel over aan David Maraga, inmiddels begin dit jaar opgevolgd door de voormalige mensenrechtenactivist Martha Koome. Mutunga’s opvolgers gingen door met hervormingen van de rechtspraak en schuwen de confrontatie met de president en het parlement niet.
Toch laten rechters in Kenia zich nog steeds omkopen. Mutunga noemt Kenia zelfs een ‘bandieteneconomie’ waarin kartels miljoenen publiek geld achteroverdrukken bij het sluiten van overheidscontracten. Er wordt uitgebreid over bericht in de media, maar de regering heeft er baat bij niet hard ertegen op te treden, om de politieke elite niet tegen de schenen te schoppen.
„Zeker, een deel van het gerechtelijke apparaat is corrupt”, beaamt Mutunga. „Een rechtschapen rechter is iemand die er nooit aan denkt om steekpenningen aan te nemen of erom te vragen. Maar over niet-corrupte rechters doen de kartels al snel zogenaamd choquerende onthullingen om hen vervolgens te kunnen chanteren. Wij moeten ons daartegen verzetten en moeten rechtspreken zonder angst en zonder een wederdienst te ontvangen”.
Ook dit jaar vonden er weer tientallen buitengerechtelijke executies plaats, van advocaten en activisten wier lichamen zijn teruggevonden in wildparken en rivieren. Een deelstaatgouverneur vermoordde zijn zwangere vriendin en een parlementslid takelde in een nachtclub een dj zodanig toe dat hij blijvend invalide is. Toch bleven beide politici ongestraft. Om tegen die stroom van straffeloosheid in te zwemmen, moet een rechter moedig zijn.
Nieuwe protestbeweging
„Het is het waard om te sterven voor de verdediging van de integriteit van de rechterlijke macht”, zegt Mutunga. „De machthebbers vechten terug door rechters om te kopen. Maar ik zie steeds vaker hoe rechters het hoofd bieden aan die politieke druk, hoe hun moed en betrokkenheid toenemen. Ze werken aan een betere toekomst als ze zich verzetten tegen kartels, sociaal onrecht en moorden. Zo maken ze zich geliefd bij het volk en ontkiemt een nieuwe protestbeweging in Afrika.”
Ondanks zijn enorme corruptie en de verstikkende invloed van kartels, is Kenia nu het vrijste land van heel Oost-Afrika. In buurlanden Ethiopië, Soedan en Somalië worden geschillen uitgevochten in vernietigende burgeroorlogen, terwijl Kenia op een stabiele democratie begint te lijken, met een bijhorende rechtsstaat. „Dat komt doordat het maatschappelijke middenkader zo actief is in Kenia”, denkt Mutunga. Steeds weer beginnen activisten rechtszaken tegen de machthebbers. „Die activisten moeten met de rechterlijke macht tot de verbeelding van de bevolking spreken en tot iets nieuws leiden. Het gerechtelijke apparaat maakt deel uit van die strijd om alternatief en eerlijk leiderschap.”
Dit artikel werd eerst gepubliceerd in NRC Handelsblad op 29-12-2021
