Joshua Okayo (28) was er kapot van. Na zijn ontvoering door de Keniaanse politie afgelopen juli kreeg de jonge Keniaan drie dagen lang een jutezak over het hoofd. Met de handen in de boeien werd zijn hele lichaam urenlang onderworpen aan martelingen. De afranselingen waren zo ernstig dat zijn “zintuigen niet meer werkten”, vertelt hij. “Je wordt er gek van als je wordt geslagen maar je de klappen niet kan afweren omdat je niet weet uit welke richting ze komen. Ik gaf mezelf over. Want de vijand was sterker. Ik dacht er alleen nog aan of mijn ouders trots op me zouden zijn nu ik doodging”.
Studentenleider Okayo is onderdeel van een brede maatschappelijke revolte onder Generatie Z in Kenia, de generatie geboren tussen 1995 en 2010. In juli werd hij opgepakt na een massabetoging tegen het ingrijpende bezuinigingsbeleid van president William Ruto waarbij betogers het parlement bestormden en de volksvertegenwoordigers door een nooduitgang het gebouw uitjaagden. Na zijn dagenlange gevangenschap werd hij uit een rijdende auto geworpen. Met regelmaat ontvoert de Keniaanse politie politieke activisten en probeert zo de jeugdrevolte de mond te snoeren. Volgens de overheid werden tijdens de protesten 42 betogers gedood, volgens mensenrechtengroepen vielen er 61 doden en werden er 67 ontvoerd.
Een van hen is Bob Njagi. Vorige maand sleurden gemaskerde agenten in burger hem iets buiten de Keniaanse hoofdstad Nairobi uit een openbaar vervoersbusje en duwden hem in een auto zonder kenteken. Na een maand in eenzame opsluiting dumpten ze Njagi ver van zijn woonplaats langs de weg met de waarschuwing: ,,Je wordt gedood als je ook maar iets over je beproeving onthult”. Dus sprak Kamanda Mucheke van de Keniaanse Commissie voor Mensenrechten voor hem: ,, Njagi is diep getraumatiseerd na een maand van terreur en zware fysieke en mentale martelingen. Hij werd afgezonderd van andere gevangenen opgesloten, de hele tijd naakt, vastgeketend aan een metalen haak die op de vloer van de cel was bevestigd”.
De verdwijning van Njagi werd extra uitgelicht in de Keniaanse media. Ook de Law Society of Kenya (LSK) voerde de druk op door via de rechter de politie te dwingen zijn verblijfplaats vrij te geven. Lawrence Mugambi, de rechter van het Hooggerechtshof die de zaak voorzat, gebood Gilbert Masengeli, het interim-hoofd van de politie, naar zijn rechtbank om uitleg te geven over de spoorloze Njagi. Maar de politiebaas legde die dagvaarding naast zich neer, waarna de rechter hem een gevangenisstraf van zes maanden oplegde. Daar reageerde het hoofd van de politie weer op door de politiebewakers en de chauffeur van de rechter terug te trekken, een stap de Keniaanse opperrechter Martha Koome vervolgens omschreef als een ‘directe aanval op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht’.
Na deze woordenstrijd tussen de verschillende armen van het overheidsapparaat volgde de vrijlating van Bob Njagi en trok de rechter zijn arrestatiebevel tegen de politiecommissaris in, waarop die op zijn beurt zijn beveiliging terugkreeg.
Hoewel Kenia wordt gezien als een van de meer vrije landen in de Oost-Afrikaanse regio roept de saga rond Njagi’s verdwijning de vraag op wie het voor het zeggen heeft in Kenia: de rechters, de politici of het veiligheidsapparaat? Met andere woorden: is Kenia een democratie of een politiestaat? De Keniaanse journalist Macharia Gaitho, die in augustus zelf door agenten in burger werd ontvoerd, komt in zijn column in de Daily Nation tot een harde conclusie. ,,Kenianen worden meegezogen op een duister, gevaarlijk pad van ontvoeringen, martelingen, moorden, geheime gevangenissen en andere activiteiten die een terugkeer naar de politiestaat inluiden”.
Ook Joseph Kariuki Mwangi, woordvoerder bij de ngo de International Justice Mission, komt tot eenzelfde sombere conclusie. ,,De intolerantie van de overheid jegens kritische geluiden groeit. Politici gebruiken de politie om oppositie te bestrijden. Het niveau van democratie gaat achteruit. Kenia worstelt met de arrogantie van de machthebbers”, oordeelt hij. In lijn met Okayo’s getuigenis spreken mensenrechtenorganisaties, die het neerslaan van de demonstraties destijds stevig op de korrel namen, over de terugkeer van de martelkamers. Verscheidene demonstranten vertelden in juli hoe hun betogingen werden verstoord door infiltranten van de regering. Daarnaast zouden politie-eenheden medici hebben aangevallen die zich over gewonde demonstranten ontfermden.
Repressie en onderdrukking van politieke dissidenten is niet nieuw in Kenia. Of het land nu door een democratische of dictatoriale periode ging, sinds zijn onafhankelijkheid in 1964 heeft het te doen gehad met de flagrante minachting voor mensenrechten door politie en geheime diensten. Van verscheidene kritische parlementsleden, die werden vermoord, werden de daders nooit opgespoord.
Vanuit de Keniaanse bevolking werd gepoogd leden van het veiligheidsapparaat openheid van zaken te geven. Toen na de moord in 1975 op het kritische parlementslid James Kariuki het parlement een onderzoek instelde, verscheen het hoofd van de geheime dienst voor de parlementaire commissie en donderde tegen de volksvertegenwoordigers: ,,Ik kan een aantal van jullie arresteren zodra deze commissie haar werk heeft afgerond.” Een andere hoge veiligheidsagent verscheen bewapend met een pistool voor de commissie. Hoewel moord op Kariuki nooit is opgelost, wordt aangenomen dat deze werd uitgevoerd in opdracht van oud-president Jomo Kenyatta (1964-1978).
Onder zijn opvolger Daniel arap Moi (1978-2002) degenereerde Kenia tot een autocratische politiestaat. Hoewel Kenianen hun hoop op zijn opvolger Mwai Kibaki (2002-2013) vestigden om de democratie te herstellen, is aan de cultuur van straffeloosheid onder repressieve politieautoriteiten en politieke moorden van dissidenten geen eind gekomen. Ook de afgelopen maanden hebben aangetoond dat de huidige president Ruto ondanks herhaaldelijke beloftes, geen werk maakt van een veilige politieke cultuur.
Hoewel de luide stem van Gen Z, die de nieuwe golf van repressie inluidde, algemeen wordt gezien als verfrissend, beschouwen sommige Kenianen de jongeren ook als naïef. Ze zouden de macht van hun tegenstander om terug te slaan onderschatten. Waar dissidenten vroeger uit angst voor de politie voorzichtig optraden en hun kritiek subtieler uitten zijn de Gen Z-jongeren een stuk roekelozer in hun verontwaardiging. Onder de Keniaanse jeugd leeft het gevoel dat ze het recht aan hun zijde hebben in hun verzet tegen corruptie en ander machtsmisbruik. Op de spontane massabetogingen in juli ontstond er eenheid en zelfvertrouwen maar de reeks verdwijningen en ontvoeringen die volgden dwingt een deel van de jonge dissidenten nu voorzichtiger op te treden.
De ontvoerde Joshua Okayo is het levende bewijs dat politiek verzet van de opkomende generatie Z een prijs heeft, maar door het politiegeweld, niet is weggevaagd. De studentenleider behoort tot de weinigen die zich openlijk blijven uitspreken. ,,We hebben een politieke partij opgericht”, zegt hij trots. ,,Als alle jongeren bij verkiezingen op ons stemmen, nemen we de macht over en word ik president van Kenia”.
De rechtsstaat staat in menig ander Afrikaans land ook onder druk als gevolg van de kopzorgen die regeringen hebben over de aanzwellende Generatie Z. Waar het relatief democratische Kenia terugvalt op oude methodes om het verzet te breken, namen buurlanden Tanzania en Oeganda al maatregelen tegen de jongeren en opposanten nog vóór ze massaal de straat op konden gaan.
Aan de vooravond van een betoging in Tanzania tegen de regering van president Samia Saulu Hassan werden oppositieleiders en journalisten opgepakt. Eerder in september trokken geheimagenten oppositieleider Ali Mohamed Kibao er uit een openbaarvervoerbusje en enkele uren later werd hij dood teruggevonden, met zijn gezicht verbrand door een chemische stof. ,,Het is duidelijk dat we een politiestaat zijn geworden zonder enige legaliteit of legitimiteit”, schreef de gerespecteerde Tanzaniaanse columnist en advocaat Jenerali Ulimwengu op X.
Het meest berucht voor politiegeweld is Oeganda. De bejaarde militaire president Yoweri Museveni straft ieder kritisch geluid onmiddellijk af. Een door de politie afgeschoten traangasgranaat raakte onlangs de muzikant en opposant Bobi Wine in diens been, en dat was niet de eerste aanslag op zijn leven. In Nigeria werden tien Gen Z betogers aangeklaagd voor hoogverraad, wat een mogelijke doodstraf met zich meebrengt.
