Een goede generaal geeft zijn strijdplan nooit prijs. Hoe wil de generaal van het Rwandese leger Paul Kagame, geholpen door zijn Congolese handlangers van de M23-militie, verder met zijn oorlog in Congo na de verovering van de steden Goma en Bukavu? Alle regeringen in de regio volgen de strijd met argusogen en proberen een regionale oorlog te voorkomen.
Het Congolese leger, gesteund door Europese huurlingen en bijgestaan door een interventiemacht uit onder meer Zuid-Afrika, bleek de afgelopen maanden vrijwel kansloos tegen de duizenden Rwandese en M23-soldaten. Kagame lijkt niet meer te stoppen, hoewel hij zijn tegenstanders in het ongewisse laat: eerder beweerde hij tegen CNN zelf niet weten of zijn soldaten wel in Congo zijn.
Kagame is een briljante strateeg, zijn leger heeft al eerder militaire huzarenstukjes op zijn naam gezet, zoals de verovering van Kinshasa in 1997. In 1996 had hij de bejaarde Congolese verzetsstrijder Laurent Kabila uit een lappendoos in Tanzania gehaald, waar de alcoholist en taxichauffeur een bestaan in vergetelheid doorbracht. „In de komende maanden verdrijven we de kliek machthebbers uit Kinshasa”, verklaarde Kabila toen, en niemand geloofde hem. Maar Kagame had een plan, stampte in korte tijd een Congolees verzetsleger uit de grond, zette Kabila op een schild en bracht hem binnen een jaar naar de Congolese hoofdstad.
Een louche Congolees
Net als met Kabila toen heeft Kagame een louche Congolees gevonden die verkondigt naar Kinshasa te zullen optrekken, 1.600 kilometer ten westen van Goma. Hij heet Corneille Nangaa, en is de leider van de rebellen. Nangaa stond in 2019 aan het hoofd van de Kiescommissie van Congo die Tshisekedi tot winnaar uitriep, ondanks glasheldere bewijzen van grote verkiezingsfraude.
Ngangaa keerde zich later af van Tshisekedi, reisde af naar Rwanda en vormde in Oost-Congo de Alliance Fleuve Congo. Dat is een samenwerkingsverband waarvan M23 de hoofdmoot vormt. Op een persconferentie in Goma herhaalde hij dat Tshisekedi nooit legitiem de verkiezingen had gewonnen en voegde daar verontschuldigend aan toe: „Als ik de duivel heb gecreëerd, denk ik dat het aan mij is om hem te verslaan.” Tshisekedi weigert hardnekkig ieder overleg met M23.
M23 eist de afzetting van Tshisekedi. Wat betreft de belangen van Kagame wordt er gespeculeerd dat het hem louter te doen is om de grondstoffen van Congo. VN-rapporten schrijven al sinds 2001 over smokkel van mineralen, zoals coltan, naar Rwanda. Maar Kagame heeft waarschijnlijk meer belangen. Hij is vermoedelijk op zoek naar regionale dominantie, het kleine Rwanda moet een hoofdrol spelen in de competitie met zowel het Congolese als het Oegandese leger. Rwanda is te klein voor Kagames ambities. Zijn doel is om politieke instabiliteit te creeëren, waardoor de oorlogseconomie, en dus de roof van grondstoffen, voortduurt.
Een zwakke en corrupte Congolese overheid, een krachtig en efficiënt leger van buurland Rwanda en tientallen lokale milities in een vruchtbaar maar etnisch verdeeld gebied vormen de voedingsbodem voor de eindeloze oorlog in Oost-Congo. Ook in de Congolese hoofstad Kinshasa loopt de spanning op.
Volgens Jason Stearns, auteur van verscheidene boeken over Congo, moeten ook partijen buiten de internationale politiek hun verantwoordelijkheid nemen om Rwanda tot inkeer te brengen en sancties instellen. Kagame zet zijn land altijd in het zonnetje door “branding” van Rwanda land in sportevenementen. „De Amerikaanse basketbalcompetitie NBA werkt samen met Rwanda in de Basketball Africa League. ‘Visit Rwanda’ staat op de shirts van voetbalclubs als Paris Saint-Germain en Arsenal. Het land wil een Formule 1-race organiseren. En Kagame verschijnt graag met beroemdheden als acteur Idris Elba en hiphopartiest Kendrick Lamar, in de hoop dat iets van hun roem op hem zal afstralen”.
De M23-militie breidde haar grondgebied de afgelopen maanden flink uit. Volgens verscheidene rapporten van een VN-expertgroep was de hulp van Rwanda daarbij essentieel: Kigali stuurde duizenden militairen van de eigen krijgsmacht de grens over, leverde grond-luchtdoelraketten, en speciale troepen. In veroverde gebieden zet de M23 haar eigen bestuursstructuren op, heft belastingen en formaliseert de illegale uitvoer van onder meer coltan, een erts, naar Rwanda. Tutsi’s uit omliggende landen worden er gevestigd en voorzien van identiteitspapieren.
Al ruim dertig jaar bepaalt Rwanda de gebeurtenissen in het gebied van de Grote Meren, dat Rwanda, Burundi, Oeganda en delen van de Democratische Republiek Congo omvat. Die dominante rol begon in 1994 in de nasleep van de genocide waarbij de Hutu’s in Rwanda zeker 800.000 Tutsi’s hebben gedood. Honderdduizenden Hutu’s trokken vanuit de Rwandese heuvels naar het oosten van Congo. Giftige etnische spanningen en haat kregen de vrije loop, bewoners bewapenden zich en rebellengroepen nestelden zich rond de vulkanen. Er opereren inmiddels meer dan honderd groepen van opstandelingen die gebruik maken van de overvloed aan makkelijk te ontginnen grondstoffen.
Twee jaar na de genocide in Rwanda ging het Rwandese leger in Congo op jacht naar de Hutu-extremisten. Tegelijk werd met een coalitie van rebellengroepen en linkse Afrikaanse regimes de Congolese dictator Mobutu Sese Seko verdreven. Het was de opmaat naar wat Afrika’s „eerste wereldoorlog” ging heten. Twee jaar later bezette Rwanda zelf een groot deel van Oost-Congo en stelde een eigen bestuur in.
Na het einde van de oorlog in 2003 door onder meer bemiddeling van Zuid-Afrika veranderde Kigali van tactiek door lokale gewapende groepen op afstand te controleren, zoals het Congrès National pour la Défense du Peuple (CNDP). Drie jaar nadat die groep in 2009 een vredesakkoord met de Congolese regering sloot, kwam een groep Tutsi-soldaten, vooral voormalige leden van het CNDP, in het Congolese regeringsleger in opstand. Dat verzet markeerde de oprichting van de M23, die haar bestaan rechtvaardigde met het argument dat de regering het vredesakkoord niet had nageleefd.
De afgelopen maanden vormde M23 coalities met andere milities, waardoor de groep niet meer uitsluitend uit Tutsi’s bestaat. Toch is M23 verre van geliefd in Congo. Alle door Rwanda gesteunde groepen hebben namelijk ernstige misdrijven begaan. Mede vanwege die beruchte reputatie houden de Oost-Congolezen in de Kivu’s hun adem in.
Dit artikel verscheen eerder in NRC op 6-2-2025
