Soedan ondergaat een vernietigingsoorlog, met niet alleen een humanitaire crisis en verwoesting van infrastructuur, maar ook de historische kunstwerken zijn in gevaar. „Ons culturele erfgoed dreigt verloren te gaan. Het Nationaal Museum in de hoofdstad Khartoem is in de afgelopen weken aangevallen. Militieleden braken oude potten en openden kisten met mummies”, vertelt Elnour Hamir vanuit zijn ballingsoord in Parijs. Hij was sinds de val in 2019 van de voormalig president en autocraat Omar al-Bashir hoofd van de National Corporation for Antiquities and Museums (NCAM) dat opgericht was voor behoud van cultureel erfgoed van Soedan.
In april stortten twee facties van het leger in Soedan zich in een meedogenloze machtsstrijd: die van president Fattah al-Burhan van de reguliere strijdkrachten en die van de Rapid Support Forces. De RSF is een paramilitaire strijdmacht geleid door generaal Mohamed Hamdan Dagalo, ook wel Hemedti geheten, een militie uit de woestijn in het westelijke Darfur die in de nationale strijdkrachten werd opgenomen. De gevechten concentreren zich in Khartoem en de regio Darfur. De vechters van Hemedti opereren in de straten met lichte wapens op hun pick-ups, het leger van Burhan bestookt ze met zware wapens, met straaljagers en drones.
De RSF-strijders van Hemedti pasten in de oorlog van 2003 in Darfur de strategie van de verschroeide aarde toe. Met eenzelfde instelling vechten ze nu in de steden: voor hen is de staat een buit en de bevolking een doelwit om te verkrachten en te beroven. Ze bezetten woonhuizen, ziekenhuizen en scholen en aan musea hechten ze geen waarde.
„We hebben veertig medewerkers ter plaatste om de schade op te nemen maar ze kunnen alleen tijdens de korte wapenstilstanden hun huizen uit”, vertelt vanuit Barcelona Isber Sabrine, hoofd van Heritage for Peace, een internationale ngo die erfgoed in oorlogssituaties poogt te beschermen.
„Ze gedragen zich als barbaren”, zegt Elnour vanuit Parijs over de RSF-soldaten die in Khartoem het Nationaal Museum van Soedan binnentrokken. Toen ze in containers eeuwenoude mummies openden, verkondigden ze op sociale media slachtoffers van het bewind van al-Bashir te hebben ontdekt. „Ze zijn onontwikkeld, ze hebben geen idee van cultuur en geschiedenis”, aldus Elnour. Alle museumbewakers zijn inmiddels gevlucht.
Volgens Unesco, de VN-organisatie voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur, liepen ook de archieven van de Ahlia Universiteit in Omdurman aanzienlijke schade op. Bij een brand in de universiteitsbibliotheek gingen duizenden oude boeken en zeldzame documenten verloren.
Blauwe Nijl
In de woorden van Egyptische priesters in de klassieke oudheid dreef in de Nijl „in het bodemloze water het zaad van alle dingen”. De culturele geschiedenis van Soedan concentreert zich rond de Nijl, waar grote rijken ontstonden. In de hoofdstad Khartoem staan de belangrijkste musea aan de rivieroever.
Soedan herbergt tweehonderd piramides en heeft na Egypte de grootse verzameling historische cultuurschatten op het continent. Deels komt dat door de opgravingen in de streek waar in de oudheid het legendarische Nubische rijk Kush zich bevond, een vroege zwart-Afrikaanse natiestaat, met een eigen schrift, een industrie, kunst en wetenschappen. Het gebied ligt ten noorden van Khartoem bij watervallen in de Nijl.
Er bleef zo veel van deze cultuur bewaard door de bouw van de Aswandam tussen 1960 en 1970 in Egypte, waardoor het stroomgebied van de Nijl over een afstand van 500 kilometer onder water kwam te staan. Archeologen gingen in die tijd driftig aan het werk om beelden en tempels te vinden en te redden. Volgens informatie van het British Museum, dat een beeld van koning Anlamani en veel andere voorwerpen van de Nubische cultuur huisvest, „zorgden deze reddingsacties ervoor dat dit gebied waarschijnlijk de meest grondige documentatie voor archeologen opleverde dan enig ander vergelijkbaar gebied in de wereld”.
De Blauwe Nijl stroomt aan de voorkant van het Nationaal Museum van Soedan, dat meer dan 100.000 objecten uit de Soedanese geschiedenis herbergt. Er bevindt zich ’s werelds grootste Nubische archeologische collectie, zoals het granieten standbeeld van de koning Taharqa, heerser tussen 690 en 664 v.Chr. Vier van de heropgebouwde Nubische tempels pronken in de museumtuin. Ook zijn er beelden, mummies, en muurschilderingen uit de Steentijd. Door een gelukkig toeval waren dit voorjaar de meeste kunststukken opgeborgen vanwege een renovatie. Maar midden in de frontlinie loopt de collectie in de tuin gevaar.
Over de brug van de Witte Nijl, nog geen drie kilometer ten westen van het museum, ligt Omdurman, de oude hoofdstad van Soedan. Hier ligt het graf van de Mahdi, die in de 19de eeuw na een opstand tegen de Britse en Turkse bezetters een staat vestigde in Soedan. Ook is er een nieuw museum dat onlangs werd geopend in het voormalige huis van Khalifa Abdullah ibn Mohammed, die Soedan regeerde voordat hij in 1898 door de Britten werd verslagen. In beide plaatsen zetten de RSF een militaire basis op en daarom kunnen ze doelwit worden van luchtaanvallen of bombardementen.
Arabische handelaren
Wie het van het Nationaal Museum waagt naar het oosten te lopen door een buurt met vele scherpschutters, komt aan bij het oude en het nieuwe presidentiële paleis, beide door de gevechten beschadigd. Op een steenworp afstand bevindt zich het Etnografisch Museum, waar de diversiteit van Soedan zich toont. Soedan is een multicultureel land. Sinds de 7de eeuw trokken Arabische handelaren honderden jaren lang door de Sahara, over de Rode Zee en langs de Nijl zuidwaarts en namen hun islamitische geloof en cultuur mee.
„In het Etnografisch Museum tonen we de verscheidenheid van alle huidige etnische groepen in Soedan, van hun culturen en tradities, met fascinerende beelden, maskers, sieraden en kralenwerk van zowel Afrikaanse als Arabische afkomst”, vertelt Elnour van de Soedanese erfgoedorganisatie NCAM. „Daarmee willen we bijdragen om de identiteitscrisis van Soedan op te lossen. Een elite van Arabische of gearabiseerde heersers heeft altijd het land willen kneden tot een islamitische Arabische staat. Maar we zijn veel diverser, en dit museum is daar het bewijs van.”
Als onderdeel van de campagne om alle gezichten van Soedan te tonen hielp Elnour bij het opzetten van dergelijke volkenkundige musea in Darfur, in Al-Fashir, Nyala en El Geneina, steden waar net als in Khartoem nu een vernietigingsslag plaatsvindt. Veel van deze nieuwe musea hadden echter hun deuren nog niet geopend toen de oorlog begon.
De RSF zijn rovers, geen beeldenstormers, zoals destijds de Taliban in Afghanistan. „Maar de RSF begaan wel misdaden waarvoor ze vervolgd kunnen worden, want vernietiging van nationaal erfgoed geldt internationaal als een misdaad”, waarschuwt Isber Sabrine van Heritage for Peace.
Elnour van NCAM maakt zich nog geen zorgen over kunstdieven, zoals de diefstal tijdens de oorlog in Syrië. Wel vreest hij voor „de waanzin van goud”. In de niet onder water gelopen gebieden van het Kush-rijk staan piramides en tempels op ver afgelegen plaatsen. „Vele Soedanezen vermoeden ten onrechte dat er goud verborgen ligt onder de piramides”, vertelt hij. „Maar deze oudheden worden gelukkig beschermd; sinds het begin van de oorlog hebben plaatselijke bewoners de bewaking op zich genomen. Dat geeft een klein beetje hoop in deze donkere dagen voor Soedan.”
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in NRC op 27-6-2023
Meer over de vernietingen, zie https://www.heritageforpeace.org/sudan-reports/
