Sterven is voor autocraten in Afrika vaak niet makkelijk, want ze laten een niet te vullen vacuüm achter. Dat gold in het verleden voor alleenheersers als Mobutu Sese Seko in Congo en Hastings Banda in Malawi en nu voor Paul Biya in Kameroen. De negentig jaar oude Biya zwaait al veertig jaar de scepter in Kameroen. Hij is, in de filosofische woorden van filmregisseur Jean Pierre Bekolo (56) in Kameroen, verworden tot de wereld en de tijd, hij is het universum en met het einde van zijn heerschappij zal de wereld eindigen. „Paul Biya is machtiger dan Jezus Christus”, zegt Bekolo. „Toch denk ik dat Biya dood is, zo ervaren we het tenminste in Kameroen. Want we zien hem niet meer. En als we hem zien, weten we niet wat we zien. Want op de televisie ziet hij er door de speciale effecten en de make up heel anders uit, hij lijkt steeds jonger te worden.”
Bekolo maakte onder meer de satirische film Le Président (2013), die in Kameroen werd verboden. De film gaat over de opvolgingsstrijd die in zijn entourage losbarst als een fictieve president plotseling van de radar verdwijnt.
In een autocratie met een onaantastbare leider wordt het politieke spel als een wrange soapopera. Het land lijkt stabiel maar overal rommelt het. „Kameroeners hebben een soort irrationaliteit gecultiveerd. Het portret van Biya is overal, het prijkt op speldjes of versiert kledij op borstkassen van heren of derrières van dames. Ze aanbidden hem en bekritiseren alleen mensen om hem heen. Maar als hij sterft, dan stopt Kameroen. Dit is wat het betekent om irrationeel te zijn. We zeggen dat de lucht blauw is als we hem rood zien.”
Autocraten mogen niet sterven, want dan loopt hun met zorg opgebouwde dictatoriale bestuursmodel spaak. Met hun einde in zicht ontstaat een onwaarachtige situatie. „Bij conflicten op het hoogste niveau is Biya afwezig. Het is duidelijk dat hij op dit moment als individu niet relevant is, behalve dat hij wordt gebruikt door degenen die nu het land besturen. Tenminste twee groepen proberen zich achter de schermen te positioneren voor de machtsoverdracht terwijl ambtenaren de staat kannibaliseren, want hun positie komt in gevaar als de grote leider wegvalt. Daarom hangt het zwaard van Damocles boven Kameroen”, zegt Bekolo.
Bestuur met afstandsbediening
Paul Biya behoort tot de eerste generatie politici van na de onafhankelijkheid, hij is de laatste politieke dinosaurus van Afrika en de op een na langst regerende president op het continent. Zijn straffe hand bracht zijn vruchtbare en mineraalrijke land in West-Afrika een vorm van stabiliteit, maar ook een oorlog in het Engelstalige westen van het land. Zijn bestuur werd gekenmerkt door veel corruptie. Biya bestuurde met afstandsbediening, vaak letterlijk: een groot deel van zijn tijd bracht hij door in een luxehotel in Genève en zijn 27 miljoen onderdanen noemden hem vanwege zijn lange afwezigheid vaak een „spookpresident”.
Toen begin jaren negentig permanent dienende heersers in Franssprekend Afrika (zoals Mobutu Sese Seko in Congo) onder druk kwamen te staan van een nieuwe generatie liberale leiders, overleefde Biya deze golf van democratisering door op tijd grondwetshervormingen door te voeren en de eenpartijstaat af te schaffen. Hij behield de macht door een gecentraliseerde rond zijn persoon opgetrokken patronagestructuur. Hij manipuleerde de stamverhoudingen door geld te schuiven naar tribale leiders en kocht met grootschalige corruptie oppositie af.
Mystieke dimensie
De roerganger van de onaantastbare en slim manipulerende leiders in Afrika was Mobutu. Niet voor niets heette hij „de Gids van de natie” en „de almachtige strijder die alles op zijn pad in brand steekt en gevecht na gevecht onoverwinnelijk blijkt”, in machotaal: „De haan die alle kippen dekt.” Elke dag kwam hij vlak voor het nieuwsbulletin op de tv uit de wolken dalen alsof hij een engel was, ouderen waarschuwden stoute kinderen dat in de geesteswereld hun een straf van de Congolese leider wachtte.
„Die wolkjes hebben we niet in Kameroen, maar we hebben het equivalent ervan”, grinnikt Bekolo. „Biya cultiveert die mystieke dimensie niet, maar Afrikanen geloven in magie en zo ontstonden er allerlei legendes rond hem. Toen hij president werd, voerden alle stamhoofden hem ieder naar hun geheime plaats om hem traditioneel in te wijden. Dus mensen zeggen dat hij daarom de Kameroeners controleert, omdat elke stam hem de macht gaf, de mystieke macht van hun regio.”
De leiders van de oude politieke klasse in Afrika creëerden een magische waas om zich heen. Ze droegen luipaardvellen, ze gebruikten toverstaven of hanteerden andere geheimzinnige attributen. En dat allemaal ter glorie van de Grote Leider. Niet alleen Mobutu in Congo maar ook Eyadema in Togo of Banda in Malawi en Houphouët-Boigny in Ivoorkust. Ze bouwden afzichtelijke monumenten voor zichzelf, zetten een gigantisch marmeren paleis of een levensgrote replica van de Sint-Pietersbasiliek neer in hun geboortestreken.
Concubine aan de macht
In de traditie van het Afrikaanse stamhoofd willen ze heersen tot aan hun sterfbed. Daarom was het veelal bij de wet verboden om te praten over wat er zou kunnen gebeuren als de grote leider kwam te overlijden, net als nu het geval in Kameroen. Vaak wordt als noodmaatregel een familielid voorzichtig naar voren geschoven. In Kameroen zijn dat Chantal, de 36 jaar jongere echtgenote van Biya die altijd opvalt wegens haar pronkerige pruiken, en zijn zoon Frank. In Malawi was het president Banda’s concubine Cecilia Kadzamira die stiekem de touwtjes overnam van haar inmiddels seniele echtgenoot. Kadzamira werd gevreesd gedurende diens 30-jarige heerschappij, en ze werd vanwege haar invloed op haar man vergeleken met Shakespeares Lady Macbeth.
En als de grote leider toch sterft, moet dat vaak geheim blijven. Zoals in 1978 in Kenia gebeurde. De inmiddels zwaar afgetakelde Keniaanse president Jomo Kenyatta overleed op een toilet aan een hartaanval tijdens een openbare bijeenkomst bij Mombasa. Naaste medestanders wilden voorkomen dat Kenyatta’s vicepresident Moi de macht overnam en hadden lang van tevoren een coup gepland voor direct na de dood van de president. Om tijd te winnen besloten ze het nieuws van zijn overlijden uit te stellen, opdat ze hun coupplannen in werking konden stellen. Het lichaam van Kenyatta werd in diens geblindeerde Mercedes naar Nairobi overgebracht. Bij de pont van Mombasa begonnen omstanders bij het zien van de limousine te juichen. Kenyatta’s dode hand werd uit het dak geschoven en begon te wuiven.
„Ik ben een filmmaker en door die lens zie ik dit allemaal als een film”, zegt Bekolo, die na jaren in het buitenland nu een cultureel centrum in de hoofdstad Yaoundé leidt. In de kring rond Biya wordt erop gezinspeeld dat hij over vijf jaar weer kandidaat zal staan bij verkiezingen.
Met enige nostalgie en zelfbezinning vraagt hij zich af hoe hij als middelbare scholier Biya kon omarmen. „We vestigden toen zoveel hoop op hem. Maar het Afrika waarvan we toen droomden, ligt nu achter ons.”
Dot artikel verscheen eerder in NRC op 20-4-2023
