Verliezen Keniaanse mannen hun mannelijkheid?

Kimani Charagu Kaigai en echtgenote

Kimani Charagu Kaigai (66) vlijt zich op het zachte gras, de beraadplaats voor wijze oude mannen. Zijn echtgenote hurkt tussen de gakkende ganzen en veegt het woonerf aan. „Vind jij dat ik een tweede echtgenote moet nemen”, plaagt hij haar. Gedecideerd wuift ze zijn opmerking weg: „Ik kan het huishoudelijk werk nog heel goed aan hoor”. Kimani zegt triomfantelijk: „Zie je hoe sterk de tradities nog zijn? De antwoorden op de uitdagingen van het heden liggen in het verleden.”

Diep verankerde overtuigingen staan in Kenia onder druk, zoals de mannelijke dominantie; de vrouwenemancipatie rukt op. In de meerderheid van de families is de man nog steeds de ultieme autoriteit, maar in toenemende mate staan vrouwen zonder man naast zich in het leven.

De sociale veranderingen zijn ook in de cijfers zichtbaar. Een onlangs gepubliceerde Kenya Demographic Health Survey toont dat het aantal door alleen een moeder geleide gezinnen in stedelijke gebieden is gestegen tot 31 procent, in plattelandsgebieden is dat zelfs 36 procent. Veel Kenianen schrikken van dergelijke veranderingen; zij groeiden op in een context van ubuntu, waar gemeenschapszin vanzelfsprekend was, met een leidende rol voor de man. Nu voelen veel Keniaanse mannen zich ontmand.

De klaagzang over de verdwijnende mannelijke superioriteit was voor Jacob Aliet aanleiding voor zijn boek Unplugged: Things our fathers did not tell us. Hij betoogde onlangs op televisie: „Wat wij jongeren leren komt uit het Westen, dat is fout en gevaarlijk. Vrouwen hebben daardoor veel te veel het heft in handen genomen, we moeten onze prominente rol terugpakken. Mijn boek leert mannen weer man te zijn.”

Tradities

Kenia is conservatief, of beter: de meeste Kenianen hangen aan hun stamtradities. Kimani Charagu Kaigai doet tussen het groen van de bananenbomen in het woongebied van de Kikuyu een beroep op diepe tribale instincten, want de mensheid is volgens hem de weg kwijtgeraakt.

Sommige Kenianen spreken zelfs van een pandemie onder mannen. „Kenianen ondergaan een revolutie”, zegt psycholoog Christina Lenjou (44) in de moderne hoofdstad Nairobi. „Liberale omgangsvormen verdrijven de tradities. Mannen verliezen hun kracht, hun rol, hun waardigheid, ze durven geen leiding meer te geven.” En vrouwen zeggen: zonder man is alles mogelijk.

Dertig jaar geleden noemde toenmalig president Daniel arap Moi vrouwen „personen met kleine hersenen”. In zijn Kenia was voor vrouwen nauwelijks plaats in de politiek of het bedrijfsleven. Kenia was toen zonder veel westerse invloed, zonder internet en buitenlandse televisie, zonder opruiende popmuziek en soul, en met kinderen die een sidderend respect voor ouderen toonden.

Tijdens de economische opleving na de eeuwwisseling begon het vastgeroeste rollenpatroon te kenteren en volgde er een soort culturele revolutie. Globalisering, individualisering en de consumptiemaatschappij rukken op tegen Afrikaanse kneuterigheid .

Tegenwoordig staan in de politiek, de kunst- en zakensector niet zelden vrouwen aan de leiding. Het televisienieuws wordt iedere avond gepresenteerd door opvallend sexy geklede dames. Onder president Moi hadden in bikini geklede dansende dames in de Amerikaanse zwarte muziekshow Solid Gold tot zo veel ophef geleid dat het parlement er een debat aan wijdde en Moi het programma verbood.

Naast de rolverdeling tussen man en vrouw brokkelen ook de eens strikt gescheiden leeftijdsgroepen af en daarmee de autoriteit der ouderen. Sloegen zij vroeger op de heilige drums dan raakte iedereen in hun magische ban. Nu heeft iedereen zijn eigen individuele droom te vervullen.

Waar jonge mannen vroeger werden geconditioneerd dat zij een leidende rol hebben, kunnen ze zich nu door armoede vaak niet eens een gezin permitteren. Zoals Alex Maina (34), inwoner van een sloppenwijk, zegt: „Ik ben nog steeds niet getrouwd, want ik ben niet zeker of ik straks in staat ben voor mijn familie te zorgen. Het zit me dwars wat ik dan nog waard ben als man. Ja, soms denk ik daarom wel eens aan zelfmoord.”

Kikuyu

De tegenstroom komt van traditionalisten als Kimani, die regelmatig met mannelijke leeftijdsgenoten op het gras bijeen komt om te praten over de oude gewoontes. Hij wijt het groeiende aantal families zonder vader aan onachtzaamheid van de geestelijke levenshouding van de Kikuyu, een van Kenia’s stammen. „Omdat we onze spiritualiteit negeren, het essentiële dat ons maakt tot wie we zijn. Daarom ontstaan er problemen als homoseksualiteit, alcoholisme, families zonder vaders en sugar daddies. Dat zijn allemaal westerse ideeën die onze sociale orde ontmantelen.”

Kan een Kikuyu vrouw trouwen vóórdat haar oudere zus dat doet? Vroeger zeker niet en ook nu niet zonder een deel van haar familie in het harnas te jagen. Kan een man besluiten zich niet te laten besnijden? „Nee”, zegt Kimani resoluut. „Er gaat iets fout in je leven als je je niet aan dergelijke geboden houdt. Spiritualiteit heeft geen logica. Als gezinnen door vrouwen worden geleid, als vrouwen sterker worden dan mannen, dan gaat het mis. Dat is niet de orde waarin de natuur ons heeft geschapen.”

Het onbehagen blijft niet beperkt tot aartsconservatieven als Kimani. Robert Ochola komt van Da Hood, hij is sociaal werker in een van de arme wijken van Nairobi. „Veel jongeren klagen dat mannen geen ballen meer hebben”, schertst hij. „Vrouwen worden voorgetrokken, door politici en buitenlandse hulporganisaties. Er wordt teveel nadruk gelegd op hun lot, ze krijgen meer kansen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, het is voortrekkerij. De zaken zijn op hun kop gezet.”

Kamba

Vier uur rijden ten zuidoosten van Nairobi ligt het gehucht Nthongoni, in een zanderig landschap waaruit klassieke apenbroodbomen steken. Dit is de woonplaats van het Kamba-volk. Op de Mutano basisschool geeft hoofdonderwijzer Mutie Luciano Wambua op zaterdag bijles. Niet alle leerlingen zijn deze dag komen opdagen, omdat ouders het schoolgeld niet kunnen betalen. „We hebben veel kinderen van families met maar één ouder. Ze voelen zich eenzaam zonder vader en isoleren zich van andere kinderen”, vertelt hij. „Wie disciplineert de kinderen als de vader afwezig is, wat komt er van onze ubuntu als de eenheid van het gezin is ondermijnd?”

Alice Samuel, een vrouwelijke collega, valt hem bij. „Je betoont nu eenmaal meer respect voor een man dan voor een vrouw. De man is in onze cultuur een halfgod, hij jaagt je angst aan. Ik ben een vrouw, maar betreur dat mannen tegenwoordig hun krachtige rol niet meer vervullen.”

De hoofdonderwijzer vervolgt: „Vroeger was het de eerstgeboren jongen die het gezin ging leiden, hij kreeg alle bevoegdheden. Nu zijn het de goed opgeleiden in de familie die de dienst uitmaken. Nu kunnen ook vrouwen erven, er zijn advocaten in alle dorpen om ze daarbij te assisteren.”

Drie meisjes op de school van Nthongoni hebben een sugar daddy, vertelt Alice Samuel. Dat is een financiële sponsor van oudere leeftijd in ruil voor seks en ander vermaak. „We hebben in ons dorp zo’n sugar daddy, een man van 35 jaar die seks heeft met een meisje van 14 jaar. De ouders weten ervan hoor, de sugar daddy heeft ook een relatie met haar moeder.” Uit een enkele jaren geleden gepubliceerd onderzoek in Kenia van communicatiebedrijf Well Told Story blijkt dat twee van de drie ondervraagden het geen probleem vonden als iemand een al dan niet geheime rijke minnaar heeft. Een op de drie hield er zelf zo’n ‘sponsor’ op na. Maar jongens hebben het gevoel dat de markt om een goede vrouw te vinden wordt ‘verpest’ door oude rijke kerels of anderen die hoger op de sociaal-economische ladder staan. En ook daardoor wordt hun mannelijkheid aangetast.

Nieuwe Afrikaanse identiteit

Terug in Nairobi haalt psycholoog Christina Lenjou haar schouders op over de hang van traditionalist Kimani Charagu Kaigai naar een zuiver Afrikaans verleden. Wel zou ze buitenlandse liberale invloeden willen kunnen filtreren. „Er moet iets blijven bestaan van onze oude sociale orde, de onderlinge solidariteit die geborgenheid bracht, dat kan je niet vervangen door uitwisseling van WhatsApp-berichtjes”, zegt ze. „Door de nieuwe, competitieve samenleving worden we te individualistisch, de liberale moraliteit ervaren we als opdringerig en niet passend bij Afrika. We moeten op zoek naar een nieuwe Afrikaanse identiteit.”

Want in haar praktijk krijgt Christina Lenou steeds meer klanten met psychische aandoeningen. Ze kunnen de veranderingen niet bijbenen. Zowel mannen als vrouwen. „Allemaal willen ze dat belerende vingertje van de man terug”, zegt ze. „Want diep van binnen zoekt een vrouw naar het gezag van de man.”

Dit artikel verscheen eerder in NRC op 24-10-2023