Venters hengelen driftig met hun peentjes en rabarber, heffen vissen in de lucht en zwaaien met kippen, vrouwen en kinderen stallen zakken uien of aardappelen uit in de berm waarlangs transportwagens met kolen passeren. Wie door Kenia rijdt weet waar het voedsel vandaan komt: driekwart van de bevolking eet van de kleine boeren.
Een juridische strijd over zadensoevereiniteit brengt nu het bestaan van miljoenen mensen werkzaam in deze kleinschalige landbouwsector in gevaar. Vijftien kleinschalige boeren stapten naar het Keniaanse Hooggerechtshof om de grondwettelijkheid van de Seed and Plant Varieties Act aan te vechten. Het hof doet waarschijnlijk in november uitspraak.
Deze wet criminaliseert volgens hen hun manier van leven. De boeren betogen dat de wet zaadmultinationals voortrekt en de voedselzekerheid ondermijnt door traditionele methodes te verbieden, zoals het bewaren van inheemse zaden, ze te delen of te verkopen. De regering vindt de wet noodzakelijk voor de kwaliteit en productiviteit van de landbouw. Wie in de toekomst inheemse zaden deelt zou dan tot twee jaar celstraf of een boete van 10.000 dollar kunnen krijgen.
Ben ik daarom een misdadiger?
Beatrix Wangui
Trots streelt Beatrix Wangui haar pompoenen. Zij is een van de vijftien aanklagers in de rechtszaak. „Zie je hoe goed ze gedijen op deze kalkachtige grond. Dat heb ik zelf uitgevonden”, zegt ze bij het stadje Gilgil in centraal Kenia. „Het draait allemaal om de band tussen de boer en zijn land. Ik gebruik mijn eigen inheemse zaden, daarom is mijn akkertje zo weelderig.”
Ze stapt over de schuintes met gewassen en langs de verticale keukenbouw met spinazie naar haar loods met glazen potten vol zaden op de planken. „Dat is mijn zadenbank. Ik selecteer de zaden, zorg voor ze en deel ze met boeren in de omgeving. Ben ik daarom een misdadiger?”
Aan de rand van het zoutmeer Elmentaita, dat roze kleurt door de flamingo’s, ligt de akker van de organisatie Seed Saver. „Wilt u uw schoenen uittrekken”, vraagt Daniel Wanjama voorafgaand aan een vergadering van zijn organisatie op het groene gras. „Op blote voeten voel je de connectie met het land beter”. Hij waarschuwt voor de gevaren van de omstreden wet. „Boeren kunnen alleen voor zichzelf zorgen als ze hun inheemse zaden mogen gebruiken. Die zaden zorgen voor biodiversiteit en zijn bestand tegen klimaatsverandering. Inheemse zaden criminaliseren betekent het fundament van ons voedselsysteem criminaliseren. En het brengt ons allemaal het risico op honger.”
Groene revolutie
Daniel Wanjama
Wanjama werkte op het Ministerie van Landbouw, tot hij vijftien jaar geleden Seed Savers oprichtte. „Rond 2007 propageerde de overheid de Groene revolutie, daarin gesteund door de Wereldbank. Door het gebruik van kunstmest, gewaarmerkte zaden en pesticiden wilde de regering de voedselproductie opschroeven”, vertelt hij. De grote voedselbedrijven van de wereld, zoals Monsanto (nu van Bayer) en Syngenta sponnen daar garen bij, met niet-gouvernementele organisaties als die van Bill Gates en Rockeffer als de grote pleitbezorgers.
Met deze innovatie – de verspreiding van kunstmest, gemanipuleerde zaden en chemische pesticides – had de overheid volgens Wanjama het goede voor met de kleine boeren, maar het beleid leidde tot afhankelijkheid van de grote zaadondernemingen. „Op de lange termijn kan de Groene revolutie niet werken, want kleine boeren opereren nauwelijks op de nationale markt, ze produceren daarvoor te weinig op hun akkers van rond de twee hectare. Misschien werkt het in de grootschalige commerciële landbouw, maar niet voor ons kleine boeren.”
Greenpeace Africa en de Advocatenvereniging van Kenia steunen de rechtszaak en noemen het verbod op het verspreiden van inheemse zaden een schending van mensenrechten. Maar het gaat om meer dan wetten, het draait ook om cultuur en gewoontes, om hoe landbouwers met elkaar omgaan. Boeren produceerden vroeger goeddeels voor eigengebruik, nu wil de overheid de akker tot een voedselproductiebedrijf maken, de band met de grond komt onder druk te staan van de drijfveer om winst te maken. „Onder het Kikuyu-volk was het een taboe om geen zaden te delen”, vertelt Wanjama. Die gewoonte houdt de gemeenschap bijeen. Er bestaat nog veel samenwerking op het platteland, er is nog veel ubuntu, vooral als het om zadenbanken gaat. Traditioneel liet een boer altijd een klein deel van de oogst langs de weg staan voor hongerlijders.”
Zaadbank
Met de komst van de gewaarmerkte zaden dreigen de inheemse zaden te verdwijnen, vandaar de campagne van boeren om zaadbanken op te richten. Een deel van de zaadbank van Wanjama’s organisatie ligt ondergronds, waar zaden bevroren en vacuüm verpakt honderd jaar goed blijven. „We moeten onze inheemse zaden beschermen voor het te laat is. Er zijn inmiddels meer dan honderd zaadbanken in Kenia opgericht. Alleen hier in de omgeving zijn echter al 35 soorten zaden voor altijd verdwenen.”
De klim van de schrale grond bij Elmentaita naar de hooglanden rond het gebergte Aberdares leidt naar veel vruchtbaarder gronden. Eens bedekten dichte bossen deze omgeving, met slechts aan de randen wat akkers. Nu raken de golvende landerijen vol, met nog wat plukken oerwoud op een uitgeputte bodem. Daar zou de Groene revolutie verandering in brengen.
Rond het dorp Ndaragwa heeft een groepje boeren zich verzameld om zich te informeren over de rechtszaak. „Die is van levensbelang voor ons”, stelt Joseph Ndirangu, die boer en leraar is. „Eerst arriveerden ambtenaren, toen de vertegenwoordigers van grote zaadbedrijven. Ze beloofden ons de hemel op aarde als we gewaarmerkte zaden zouden gaan gebruiken. Ze smeerden ons honing om de mond. De eerste jaren was de oogst hoger, maar daarna nam de opbrengst af. Omdat door kunstmest onze grond zijn gezondheid verloor.”
We moeten terugvechten
David Kiruhi
Zijn buurman Charles Waigwa valt hem bij. „Neem de aardappelen”, zegt hij. „Ze rotten weg op het land, ze vallen niet meer lang te bewaren, vroeger met onze eigen zaden groeiden ze het hele jaar door en zonder pesticiden.” In het groepje begint ook Teresa Mukoma een klaagzang over de zaden van de grote bedrijven. „Je moet het hele pakket aanschaffen, dus ook de kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Hun zaden zijn duur en niet geschikt voor ons grond, daarom willen we de zaden van onze voorouders gebruiken. Die trekken geen ziektes en insecten aan.”
De boeren van Ndaragwa weten weinig van de rechtszaak, maar ze zijn wel boos. „Ze vertelden ons dat moderne landbouw met kunstmest ons minder werk zou geven”, foetert David Kiruhi. „Maar die moderne methode werkt niet. Ze hebben ons in de val gelokt. We luisteren niet meer naar onze voorvaders maar richten ons op de advertenties op de televisie van bedrijven die ons een grote groene oogst beloven. We moeten terugvechten, de wet ongedaan maken en onze onafhankelijkheid verdedigen.”
Extra informatie van Martine Kamsma:
Groene revolutie Westerse multinationals bepalen mondiale zaadhandel
Een handvol multinationals, waaronder Bayer en Syngenta, verkoopt wereldwijd zo’n 60 procent van alle commerciële zaden. Met veredeling en genetische modificatie ontwikkelden ze sterke gewassen, met één groot nadeel: ze kunnen zich niet voortplanten. Boeren moeten elk jaar nieuwe zaden kopen.
De innovaties hebben de afgelopen eeuw zonder twijfel bijgedragen aan de enorme groei van de voedselproductie. Er is maïs ontwikkeld waarvoor minder water en insecticiden nodig zijn, en rijst met een lagere methaantuitstoot.
Maar niet iedereen profiteert. En de kritiek groeit. Dit soort zaden, en het beperkte aantal gewassen dat ermee geteeld wordt, bedreigen de traditionele kennis en de rijkdom aan lokale zaden en gewassen. Dat gaat ten koste van de biodiversiteit, en maakt voedselpatronen eenzijdiger. Honger en armoede zijn intussen niet verdwenen.
Dit artikel verscheen eerder in NRC op 17-7-2025
