Florence Onyang Oror is arm en verstoten. Want ze is weduwe en weigerde zich te laten erven door haar zwager na de dood van haar echtgenoot in 1993. Ze woont op een klein erf in Kombewa, een dorpje dichtbij het Victoriameer in het westen van Kenia. ,,Ik mag hier wonen van de rechter maar de gemeenschap, de mannen, zijn altijd tegen me. Ik ben een outcast. Je moet moedig zijn als vrouw om te overleven”.
Statistieken van de Wereldbank toonden vorig jaar dat steeds meer huishoudens in Kenia wordt geleid door slechts één ouder, de moeder. Die trend tast de basis van de traditionele samenleving aan, op een continent waar de uitgebreide familie en ubuntu (de filosofie van ‘ik ben, want wij zijn’) mensen bijeen hield, in magere en in vette jaren. Volgens de Wereldbank wordt dertig procent van de tien huishoudens in Kenia door een vrouw geleid. Armoede, verdwijnende gemeenschapszin en emancipatie behoren tot de hoofdoorzaken. Het komt in heel Kenia voor en vooral in het westen van het land onder het Luo-volk.
Moeizaam strekt het stijve lichaam van de in 1964 geboren Florence zich om een bananentros te kappen. ,,Mannen denken dat ze de koning zijn op hun erf”, vertelt ze. ,,Toen mijn man overleed, wilden zijn familieleden me van dit erf verdrijven. Want ik had geweigerd met zijn broer te slapen, wat erbij hoort als je zwager je erft. Je moet dan de eerste keer zonder condoom seks hebben, anders ben je niet gezuiverd. Nu ben ik oud en onvruchtbaar en dus niets meer waard. De tradities van de Luo zijn zo verschrikkelijk slecht voor vrouwen”. Een paar van haar vingers zijn gevoelloos, haar schouder doet pijn: op haar gevorderde leeftijd valt het haar moeilijk nog wat voedsel van haar akkertje te halen. ,,Ik heb de kracht niet meer en sta er alleen voor”.
Vis voor seks.
Een uurtje rijden verderop tussen heuvels en rotsen, in het dorp Lunga, staat de 33 jaar oude Helma Akiny Owuor er ook alleen voor. Ze werd bezwangerd op haar zeventiende en wilde schoolgeld. Haar zus vond daarom een man voor haar. ,,Hij was een visser. Vissers hebben altijd veel geld, iedere vrouw wenst daarom een visser. Maar hij sloeg me en ik rende weg”.
Terug op het ouderlijke erf viel haar de taak toe om voor drie ouderen te zorgen: haar vader, haar biologische en haar tweede moeder. ,,Ik waste hen. Als je het lichaam van je vader hebt gewassen, dan zal je nooit meer kinderen krijgen, volgens de Luo-traditie. Ik was vervloekt”. Ze glimlacht en brengt haar zoontje naar haar borst. ,,Maar dat is ze dus niet gelukt, ik werd wel zwanger maar een man wil ik er niet bij”. Ze verbouwt mais en groentes op een stukje land en maakt kleren. “Ik ploeter iedere dag voor mijn familie. Ik raad alle meisjes aan eerst de school af te maken en geld te verdienen. Alleen met een eigen inkomen kan je nadenken over een huwelijk, zonder slachtoffer te worden.”
Helma gebaart driftig met haar telefoon, alsof zei die wel weggooien. ,,De jongens kijken daarop tegenwoordig naar pornografie. Ze voelen zich daarna zo macho en schimpen tegen je dat ze voor twintig shilling overal seks kunnen krijgen. Toen de cultuur van de Luo nog krachtig was, hielden jongens zich bij de mannen op en dochters bij hun moeders. Daar hoorden ze verhalen en kregen levenslessen. Tegenwoordig is die ouderlijke begeleiding verdwenen en de kinderen laten zich leiden door internet. Op scholen zitten tegenwoordig zoveel zwangere meisjes”.
Vlees op vlees
Ismael werd op haar 17de verkracht en is nu commercieel sekswerker in de arme wijk Kaloleni in de regionale hoofdstad Kisumu. Ze kreeg vijf kinderen, ieder van een andere man. ,,Door de toenemende armoede onderga ik steeds meer concurrentie van vrouwen die willen verdienen met seks. Corona maakte alles nog erger. Ik ben nu Hiv-positief en doe het niet meer nyama kwa nyama, vlees op vlees, dus zonder condoom, hoewel dat meer opbrengt. Geen seks, geen eten. Vandaag had ik nog geen enkele klant. Ik haat mannen, maar zie geen andere uitweg.”
Come and stay
Een Luo man is een soort halfgod, hij wil aanbeden worden door kinderen en vrouwen. Maar die status bracht verplichtingen. Jongens werden gedisciplineerd door alle ouderen van de gemeenschap, ‘nightrunners’ werden ingezet om huwelijkskandidaten te bespioneren op hun geschiktheid. Het erven van vrouwen was voor de sociale zekerheid van de weduwe en haar kinderen. ,,Tegenwoordig gaat het louter om seks, het erven gebeurt in bed”, sneert Mary Ger van een private hulporganisatie tegen huiselijk geweld. ,,Door armoede voelen mannen zich waardeloos, hun zelfrespect geërodeerd. Ze nemen geen verantwoordelijkheid meer en mishandelen vrouw en kinderen”.
Als een alternatief voor het oude huwelijk met plichten ontstaat het nieuwe “come and stay”, samenleven zonder verplichtingen voor de man. Tabitha Akinyi werpt de honderdste chapati (een Indiaans platbrood) op de gloeiende plaat. Ze woont in de sloppenwijk Nyalenda van Kisumu en maakt er iedere dag 150 chapati’s en verdient daar drie euro per dag mee, plus nog eens vier euro met klerenwassen. Toen haar man tien jaar geleden stierf, bleef ze met vijf kinderen achter. ,,Ik nodigde een vriendje uit voor come and stay, zonder wederzijdse verplichtingen, maar hij wilde dat ik voor hem zorgde. Zo gaat het tegenwoordig, mannen zorgen niet meer voor hun familie. Ik blijf daarom vrijgezel. en slaag erin het schoolgeld voor al mijn kinderen te betalen. Mijn zoon zegt ‘zo is het beter, mam, want vaders belazeren je’. Ik wil geen mannen meer in mijn leven”.
In Nyalenda poedelen in de steegjes ganzen in het uit teilen overlopende water waarin de kinderen worden gewassen. Jongens omringd door de walm van marihuana hangen rond hun verzamelplaats, in de gaten gehouden door rondslenterende meisjes. Phanis Odongo durft hier haar dochters niet op los te laten. ,,Ik had ze beloofd hun naar een kostschool te sturen, weg uit de sloppen, maar ik heb er geen geld voor”. De man met wie ze samenwoont is het hoofd van haar familie, maar zij zorgt voor vrijwel al het inkomen. ,,Dat laat je buiten HET/JE gezin nooit zien, dat straalt slecht af op de man. Hij verdient respect. Vroeger bogen we voor onze mannen, maar met al de armoede kunnen die gewoontes niet hetzelfde blijven”.
Behalve armoede speelt emancipatie van vrouwen een rol. In de oude culturen draaide alles om respect voor ouderen en om gemeenschapszin. Kinderen behoorden jong te trouwen, een gezin te stichten en voor hun ouders te zorgen op hun oude dag. Iedereen voelde zich onderdeel van een groter geheel – een stam, een clan, een familie – met innige onderlinge relaties. In het snel moderniserende Afrika, en zeker in de steden, kregen vrouwen meer kansen op de arbeidsmarkt en in de politiek. Ook kozen ze zelf hun huwelijkspartner. Of besloten niet te trouwen.
Treazer Mware (34) komt aanrijden achterop een fietstaxi. “Mijn carrière is belangrijker voor mij dan een huwelijk”, zegt ze. Na de dood van haar vader zorgde haar moeder voor het gezin met vijf kinderen. Zij werd het rolmodel van Treazer. ,,Mijn vrienden zijn inmiddels al zovele keren getrouwd en gescheiden. Ik zie steeds meer alleenstaande vrouwen om me heen, vrouwen die niet wensen te worden gecontroleerd door mannen. Zonder man wordt alles mogelijk.”
Dit artikel verscheen eerder in NRC op 21-2-2023
